'Als je de mensen met respect behandelt, krijg je daar iets voor terug'

Rio de Janeiro  maakt zich op voor het WK van 2014 en de Olympische Spelen van 2016. Bovendien is het de plaats waar jaarlijks duizenden mensen met hun billen schudden tijdens het carnaval. Maar achter de feestvreugde schuilt ook een stad van corruptie, armoede en drugsoorlogen. Hoe gaat Van Royen daarmee om? Hoe kan het dat ze beduidend meer levenslust voelt dan angst?

NOS-correspondente Marjon van Royen in Rio de Janeiro over de stille revolutie, de stadsoorlog en de levenslust van de Brazilianen

Reportage gepubliceerd in Vertrek NL, magazine voor wonen, werken en leven in het buitenland, 2e jaargang nr.6.

“Tsjonge, zo ver kijk ik nooit vooruit. Probeer het gewoon, oké?” Dat antwoord kreeg ik van Marjon van Royen, NOS-correspondente voor Latijns-Amerika in Rio de Janeiro, toen ik haar twee weken op voorhand benaderde voor een interview. Een typerend antwoord voor een inwoner van Latijns-Amerika die leeft in het moment en geniet met de dag.

Sinds 1997 woont en werkt Van Royen als correspondente in Latijns-Amerika. Eerst voor NRC Handelsblad in Mexico-City en vanaf 1999 als correspondente voor NOS radio en tv met als standplaats Rio de Janeiro. Deze op een na grootste stad van Brazilië is het kloppende hart van een opkomende economie.

Economische sprongen vooruit

Brazilianen omringen Van Royen met een warm gevoel van levensvreugde, maar als het om corruptie of bureaucratie gaat, zijn de ergernissen groot: “Als je ziet hoeveel bureaucratie hier is, lijkt het bijna onvoorstelbaar dat er tegelijkertijd zo’n enorme economische groei plaatsvindt in het land. Ik vind het verbijsterend om te zien hoe buitenlandse bedrijven het geduld opbrengen om hier te komen en te investeren. Je moet goed weten waar je aan begint.”

Toch hebben de buitenlandse investeringen dit land geen windeieren gelegd. Brazilië profiteert momenteel aanzienlijk van een economische groei. Ondanks dat deze groei niet altijd hand in hand gaat met duurzame ontwikkeling, betekent het voor de bevolking wel dat hun werk eindelijk iets begint op te leveren (er zijn meer vaste banen en mensen verdienen meer geld) zodat ze kunnen bouwen aan een meer gefundeerde toekomst.

Stille revolutie

Niet alleen economisch maakt het land grote sprongen voorwaarts, ook sociaal gezien zijn er veel hervormingen doorgevoerd. Dat komt mede door het beleid van voormalig president Lula, oud- vakbondsleider die als eerste linkse president van Brazilië werd benoemd. Diverse programma’s die gericht zijn op honger- en armoedebestrijding en sociale zekerheid zijn onder zijn bewind opgezet. Zo krijgen arme moeders nu minimum bijstand als hun kinderen naar school gaan, waardoor ook problemen als kinderarbeid en analfabetisme worden teruggedrongen.

Het opbouwen van structuren die solidariteit ondersteunen, is niet vanzelfsprekend in landen waar de economie booming is. Van Royen vergelijkt het met haar bezoek aan India, ook een land met een opkomende economie: “Ik zag een land waar armen aan hun lot werden overgelaten en waar structuren voor solidariteit ontbraken. Dat is een wereld van verschil met Brazilië.”

“Met de komst van Lula in 2002 was er in het land een stille revolutie gaande”, vertelt Van Royen. “De rijken waren in paniek toen hij zich als serieuze presidentskandidaat voordeed. Niet alleen doordat hij de stem van het volk vertegenwoordigde, maar ook omdat Brazilië nog eens failliet kon gaan.” Dit kwam omdat Lula’s komst uitgedrukt werd in een mondiaal investeringsrisico. Ondanks deze dreiging, ging de grote meerderheid van de mensen toch op hem stemmen.

Van Royen vergelijkt de komst van Lula in Brazilië met de afschaffing van de apartheid in Zuid-Afrika: “Een gewone man die de touwtjes in handen had, die over het land regeerde en die wijn dronk net als de elite, dat veroorzaakte een radicale breuk met de bestaande hiërarchische structuren in dit land.”

Vrouwen voor verandering

In 2010 volgde Dilma Rouseff, afkomstig van dezelfde Arbeiderspartij, hem op. Ze gaf niet alleen een vervolg aan Lula’s liberale koers en sociale hervormingen, maar maakte ook de weg vrij voor vrouwenemancipatie. Zelf is ze de eerste vrouw die regeert in het land en dus hét bewijs dat vrouwen de motor kunnen zijn van verandering.

Volgens Van Royen weerspiegelt Rouseff’s komst een realiteit die ze dagelijks terugziet in de maatschappij: “Mannen zijn misschien de macho’s in Latijns-Amerika, het zijn de vrouwen die het werk doen, die geld verdienen, die de kinderen opvoeden en die weer naar school gaan. De verandering komt niet alleen van onderop, maar juist ook vanuit de vrouw.” Ze vervolgt: “De verandering is voelbaar. Het maakt een golf aan energie en creativiteit los bij de mensen.”

Aan de andere kant lijkt er nog een lange weg te gaan. Vrouwen klimmen misschien omhoog op de maatschappelijke ladder, maar donker getinte mensen zie je echter nog geen topfuncties bekleden. Vrouwen uit hogere klassen weten bijna nooit hoe ze zelf moeten koken (daar hebben ze hun inwonende dienstmeisjes voor). Met je handen werken, dat is niets voor de elite. Van Royen vertelt dat ze voor gek werd verklaard toen ze ging verhuizen en haar eigen huis begon te schilderen: “Dat deed ik in Nederland ook altijd. Maar een blanke vrouw die haar eigen huis schildert, dat is hier echt ondenkbaar.”

Corruptie

Als vrouwen de motor zijn voor verandering, gaan ze dan eindelijk ook korte metten maken met de ongebreidelde corruptie in het land? Dilma Rouseff lijkt, in tegenstelling tot voorganger Lula, de strijd te zijn aangegaan met deze draak. Al zo’n acht ministers wees ze vanwege corruptiebeschuldigingen de deur. Toch is de aanpak van corruptie niet eenvoudig in een land waar de tegenstelling tussen arm en rijk – ondanks sociale hervormingen – nog altijd zeer schrijnend is.

Neem bijvoorbeeld de politie. Van Royen trekt regelmatig de favela’s in voor haar werk. “Ik heb zelf gezien hoe politie onderhandelt met de drugsbazen over hun deel van de inkomsten van de drugshandel. 10 procent? Nee, 15 procent. Oké, 13 procent. Zo gaat dat.” Ze vervolgt: “Politieagenten zijn hier een soort rambo’s, zo gedragen ze zich ook. Als ze een inval doen in een sloppenwijk, is het gillende paniek. Ze komen soms met tanks binnen rijden. Vrouwen schuilen met hun kinderen in bouwvallige huisjes met dunne muren die nauwelijks bescherming bieden. Het is verschrikkelijk. Dat is de stadsoorlog van Rio.”

Geweld

Is ze nooit bang met al dat geweld om haar heen? “Natuurlijk schrik ik als er in het wilde weg geschoten wordt tijdens mijn werk in de sloppenwijken. Maar de mensen in de favela’s moeten dagelijks leven met die angstige realiteit, ik niet”, verklaart van Royen. Favela’s worden traditioneel niet erkend door de Braziliaanse overheid. De inwoners hebben bijvoorbeeld hun eigen justitieel systeem ontworpen en waterleidingen aangelegd. Volgens Van Royen biedt het leven in de sloppenwijk dan ook veel meer dan alleen drugs, oorlog en geweld.

Van Royen benadrukt dat de favela een hele hechte gemeenschap is: “De deuren staan er open, iedereen kent elkaar en bij huiselijk geweld wordt er ingegrepen. Iedereen woont dicht op elkaar, het is net een groot huis.” Van Royen wordt er regelmatig uitgenodigd voor doopfeesten, trouwpartijen en barbecues (waar oude wasmachinetrommels met hun gaatjes uitstekend fungeren als barbecue). Ze kennen en vertrouwen haar. Dat is noodzakelijk, anders kom je de wijk niet binnen.

Van Royen woont tussen de favela’s in. Is ze in haar wijk of in andere buurten ook niet bang? Volgens Van Royen komt het meeste geweld voor tussen de drugsbendes onderling, of tussen drugsbendes en de politie in de sloppenwijken. “Ik ben nog nooit beroofd. Oh ja, eens ben ik achtervolgd door een jongen. Ik kreeg het gevoel dat hij iets van me wilde. Ik had mijn radioapparatuur bij me en heb hem geïnterviewd over zijn werkzaamheden. Dat vond hij erg leuk. Na afloop vroeg ik: hoeveel krijg je van me? O niets, zei hij en liep weer weg.” Van Royen denkt even na en zegt dan: “Als je mensen met respect behandelt, krijg je daar iets voor terug.”

Thuiskomen

Voor haar verblijf in Rio de Janeiro woonde Van Royen twee jaar in Mexico-City. In haar boek De Nacht van de Schreeuw beschrijft ze zowel haar vurige liefde als haar bittere frustraties voor de Mexicaanse maatschappij. Door haar vriendschap met kokkin Sandra, leert ze het land, de cultuur en de mensen goed kennen. Hoe belangrijk deze vriendschap ook voor haar is, Van Royen voelt zich niet thuis in het land. “Het is alsof de mensen in Mexico zich achter een masker verschuilen.” En dat terwijl ze in Brazilië zich als een vis in het water voelt.

Haar bezoek aan Rio de Janeiro beschreef ze in haar boek als volgt: “Het is of de levenskracht van de muren spat. Nog nooit heb ik zo’n bedwelmende mengeling van geuren en kleuren gezien. In alle tinten, van diepzwart tot roodgeel, lopen de mensen door de nacht onder de majestueuze bogen van een oud aquaduct. Een groepje mannen speelt sambamuziek bij een wankel tafeltje en een paar stoelen, gewoon op straat. Mensen dansen op het opzwepende ritme terwijl een zwarte vrouw in wijde rokken stukken kip staat te grillen boven een walmend kolenstelletje.”(…) “Bemvinda no Brasil, welkom in Brazilië.”

Als correspondente reist Van Royen veel in Latijns-Amerika. Ze rapporteert over 36 landen. Maar telkens als het vliegtuig weer land in Rio de Janeiro en ze de vieze geur van de baai weer ruikt, kan ze wel janken van geluk, zegt ze. Waarom? “Omdat de mensen mij het gevoel van thuis geven.” Van Royen geniet van de openheid, beleefdheid en levensvreugde van de mensen. Maar ook van de hoogoplopende emoties van mensen die snel weer over zijn en van het gesjoemel. “Ik heb het gevoel dat ik leef, dat de volumeknop maximaal openstaat.”

Ze vervolgt: “Ik ben geloof ik op de verkeerde plek geboren. In landen met een rooms-katholieke cultuur leef ik veel prettiger. Het gaat me daarbij niet zozeer om het geloof zelf, dan wel om het feit dat mensen hier nauwelijks bezig zijn met schuldgevoelens of zichzelf proberen weg te cijferen.”

Identiteit

Brazilië is een smeltkroes van culturen. In Rio is er vrijwel niets over van de indianenculturen, maar wel van de Afrikaanse culturen. Dat merk je bijvoorbeeld aan de samba-muziek en het eten. Pas in 1888 is de slavernij afgeschaft in Brazilië. De voormalige slaven gingen wonen in de favela’s, op de heuvels van Rio.

Omdat Van Royen voor haar werk veel reist binnen het continent, kan ze landen en culturen onderling goed vergelijken. “Toevallig of niet, maar de landen die ik het minst prettig vind in Latijns-Amerika zijn Peru en Mexico, de landen waar hoogstaande indianenculturen op brute wijze zijn vernietigd door de Spanjaarden. Mannen zijn er vermoord, vrouwen verkracht.”

Volgens Van Royen legt deze historie nog altijd een druk op de identiteit. “In Brazilië, waar eerst minder interessante grondstoffen te halen viel, waren de Portugezen aan de macht. De eerste mengeling van Portugezen waren mensen die introkken bij een stam. Als de cultuur in Mexico geboren is uit verkrachting, is hij hier ontstaan vanuit lust. Dat legt een andere basis.”

Toekomst

Denkt Van Royen er aan om ooit weer terug te gaan naar Nederland? “Niet in deze tijden. Vroeger was ik trots op het liberale beleid van Nederland: drugsbeleid, euthanasie, abortus, homohuwelijk. En nu? Nu is het een land met een boerkaverbod en een meldpunt voor Oost-Europeanen. Ik herken mijn eigen land niet meer.” Vanwege het rouleersysteem van de NOS zit ze tot het einde van het jaar nog op haar post in Rio. Daarna wil ze weer een boek gaan schrijven. En verder? “Tja, wist ik het maar.” En dan: “Morgen zien we wel weer verder.”